Het Rijksmuseum Amsterdam en het Nationaal Archief hebben in samenwerking een bijzondere collectie van de familie Swellengrebel verworven. Deze bestaat uit tekeningen, archiefstukken, een porseleinen servies en andere objecten. De collectie beslaat tien generaties en gaat terug tot de zeventiende eeuw. Het Rijksmuseum beheert de tekeningen en objecten. Het familiearchief berust bij het Nationaal Archief. Het oudste deel van het archief (1689-1804) is vanaf 4 juni in te zien op de studiezaal.
In dienst van de VOC
De familie Swellengrebel was een koopliedenfamilie van Duitse afkomst. Aan het einde van de zeventiende eeuw treedt Johannes Swellengrebel in dienst van de Verenigde Oost-Indische Compagnie en belandt in Kaapstad. Daar trouwt hij en sticht een gezin. Zijn zoon Hendrik maakt succesvol carrière binnen de VOC: in 1739 wordt hij gouverneur van de Kaapkolonie (deel van het huidige Zuid-Afrika). Rijk geworden vertrekt hij in 1751 met zijn gezin naar Nederland.
De reizen van Hendrik Swellengrebel
De Kaap blijft trekken. Hendrik Swellengrebel junior, een zoon van de gouverneur, reist in 1775 naar zijn geboorteland. Hij maakt er enkele reizen, ook dieper het binnenland in. Op zijn tochten neemt hij de tekenaar Johannes Schumacher mee. Schumacher maakt aquarellen van landschappen, dieren en oorspronkelijke bewoners. Hendrik keert in 1777 terug naar Nederland maar blijft geïnteresseerd in de Kaap. Hij correspondeert veel met mensen daar. En hij schrijft beschouwingen over de verdere ontwikkeling van de kolonie.
Het leven in de Kaapkolonie
Het archief van de familie Swellengrebel biedt een bijzondere inkijk in het leven aan Kaap de Goede Hoop in de achttiende eeuw. De bewaarde brieven en reisverslagen geven een beeld van het wel en wee van een vooraanstaande koloniale familie. Maar de correspondentie en documentatie van Hendrik Swellengrebel junior laten ook een pijnlijke geschiedenis zien. Want de economie van de Kaapkolonie was voor een groot deel gebaseerd op slavenarbeid.
Slavernij
Een belangrijk contact van Hendrik is de wijnboer en slavenhouder Hendrik Cloete. In de brieven en de documentatie die hij opstuurt lezen we de namen van tot slaaf gemaakte mensen en de prijzen die Cloete voor hen betaalde. Ook legt hij nauwkeurig uit welke werkzaamheden ze kunnen en moeten verrichten en welke kosten hij maakt voor hun levensonderhoud. Zijn brieven vormen een belangrijke bron over de slavernijgeschiedenis van Zuid-Afrika.
Samenhang
Het bijzondere aan de collectie-Swellengrebel is de samenhang tussen de verschillende onderdelen ervan. De ‘aankoopbon’ voor het servies zit bijvoorbeeld in het familiearchief. Zo weten we uit hoeveel delen het servies oorspronkelijk bestond en wat Hendrik Swellengrebel senior er in 1751 voor betaalde. De reizen van Hendrik junior zijn vastgelegd in reisverslagen, kaarten en in de tekeningen van Schumacher. Daarnaast bevat het archief lange lijsten van de uitrusting die hij kocht voor zijn expedities: van ossen (voor de ossenwagens) tot vaatjes buskruit en tinnen lepels.
Presentatie en beschikbaarstelling
Een selectie van de tekeningen en objecten uit de collectie-Swellengrebel is van 4 juni t/m 30 november te zien in het Rijksmuseum. Het Nationaal Archief heeft een vijftal archiefstukken voor deze presentatie in bruikleen gegeven. Tegelijkertijd zijn de oudste stukken in het familiearchief in te zien op de studiezaal van het Nationaal Archief. Het gaat om documenten van de drie generaties Swellengrebel die in de achttiende eeuw nauw betrokken waren bij Kaap de Goede Hoop. De opmerkelijkste stukken – zoals de reisverslagen van Hendrik junior – zijn ook digitaal te bekijken.
Familiearchief Swellengrebel toegangsnummer 2.21.479
De collectie-Swellengrebel is verworven namens de Staat der Nederlanden door het Rijksmuseum, met steun van het Johan Huizingafonds/Rijksmuseumfonds en Fonds De Zuidroute/Rijksmuseumfonds.
Begin van het dagboek dat Helena en Johanna Swellengrebel bijhouden op hun reis naar Nederland (1751)
Rekening voor de levering van het porseleinen servies aan gouverneur Hendrik Swellengrebel (1751)
Deel van de lijst van goederen die Hendrik Swellengrebel junior meeneemt op zijn reis naar de Kaap. Aan dranken onder meer wijn, bier en spawater (1775)
Een van de journaals die Hendrik Swellengrebel junior bijhoudt tijdens zijn reizen door de Kaapkolonie (1777)
Lijst van tot slaafgemaakten, gekocht door Hendrik Cloete (1788)
Tekening van een ruim 2 meter lange stalagmiet. Hendrik Cloete laat deze uit een druipsteengrot verwijderen en overbrengen naar zijn wijnboerderij (1790)
Andere bronnen bij het Nationaal Archief
- Bekijk voor meer informatie over Zuid-Afrika in onze collectie de themapagina Zuid-Afrika.
- Archiefinventaris van de familie Swellengrebel (1689-1804) toegangsnummer 2.21.479
In 2016 interviewde Nationaal Archief Henk Swellengrebel (1942-2019) voor de tentoonstelling ‘De Wereld van de VOC’. Gezeten aan zijn keukentafel vertelt hij in deze video over bijzondere stukken in het familiearchief. Dit was toen nog privébezit. Bekijk het interview uit 2016 in ons verhalenarchief.
